Proeve van een Vertaling: Hoofdstuk 3
Na het lezen van tientallen versies van de Dao Deh Jing bleef ik worstelen met de inhoud ervan. Hoewel de vertalingen veel, soms aanzienlijke, verschillen kenden waren ze steeds weer zodanig opgesteld dat Lao Zi’s leer werd weergegeven als een sociaal-politieke filosofie met mystieke trekjes. Wie echter de Zhuangzi en de Liezi leest ziet daar dat zowel Lao Zi als Zhuang Zi een afkeer hadden van zowel geleerde filosofie als politiek! Ook staan er in de ‘standaardversies’ steeds weer sterk tegenstrijdige uitspraken: in Hoofdstuk twee staat dat een Wijze zich onthoudt van ‘handelen’ en in Hoofdstuk drie dat hij het volk dom en sterk moet houden…
De ontdekking van de twee oudste versies van het geschrift (Mawangdui en Guodian) maakten daar geen einde aan, daar de interpretatie van de vertalers niet veranderde.
In de academische wereld stond en staat men op het standpunt dat Lao Zi een sociaal-politiek filosoof was maar ziet men tegelijkertijd Zhuang Zi als zijn grootste navolger – terwijl deze toch duidelijk een mysticus was die elke politieke bemoeienis verafschuwde!
Het was voor mij als Zenboeddhist een opluchting toe in 2010 het boek van Kristofer Schipper verscheen die de nadruk legde op Lao Zi als meditatieleraar.
In de Dao Deh Jing-versie van Hesshanggong zoals vertaald door Mansvelt Beck staat een behoorlijk andere versie van de DDJ dan de standaardversie. Helaas kent ook deze versie weer deels een sociaal-politiek karakter en aanwijzingen voor een 'heerser', maar bevat wel meer aanwijzingen voor meditatie, voor beheersen van het zelf. Zo dient in H.3 een Wijze volgens Hesshanggong meditatief
in plaats van dit proces toe te passen op zijn bevolking om deze dom (leeg hun hoofden!), verlangenloos en arbeidzaam te houden zoals in vrijwel alle standaardversies van H.3 vermeld staat.
Bij het naspeuren van weer tientallen vertalingen, speciaal voor Hoofdstuk 3, kwam ik een interpretatie zoals die van Hesshanggong vaker tegen, o.a. bij Stanislas Julien en Brian Brown Walker. In oude Theosofische vertalingen staat een vergelijkbare weergave ook vermeld.
Voor mij was dit aanleiding om eerst Hoofdstuk 3, maar uiteindelijk het gehele geschrift zelf te gaan vertalen – hoewel ik geen Chinees ken. Als basis heb ik de door Nina Correa opgestelde DDJ – met de Chinese karakters en Engelse vertaling daarvan - gebruikt. Daarnaast heb ik vele andere vertalingen gebruikt als naslagwerken (Schipper, Legge, de Hesshanggong versie en vele, vele anderen; zie de bibliografie)
VERTAALPROBLEMEN
Niemand weet wat Lao Zi precies gezegd heeft en wat daarvan is opgenomen in de DDJ. Daarnaast is de taal na 2500 jaar veranderd net als de Chinese karakters. En dan zijn er ook nog de specifieke vertaalproblemen van de karakters naar een westerse taal.
Hoe heb ik geprobeerd dit op te vangen?
De specifieke vertaalproblemen van de klassieke Chinese taal en karakters naar een westerse taal worden genoemd door o.a. Mansfelt Beck en Chen Zhi-qiang:
實 shí2 stevig, vol, voldaan
其 qí2 hij, zij, het, zijn, haar, hun
腹 fù 4 (onder)buik, maag
In de vertaling van H. van Pinksteren resp. Bartho Kriek:
vul de buiken hun maag vullen
In mijn vertaling:
Hij versterkt (vult) de 'onderbuik' wat wil zeggen de onderbuik chakra, in Zen de Hara genoemd.
De werkwijze die hier gebruikt is om de Dao Deh Jing te vertalen wordt nu toegelicht aan de hand van de vertaling van Hoofdstuk 3. Vooral dit derde hoofdstuk vraagt een uitgebreidere uitleg van en commentaar op de vertaling daar dit in de DDJ de eerste en misschien wel sterkste aanleiding geeft tot het misverstand van Lao Zi als politiek filosoof. Vrijwel elke traditionele vertaling van vooral het tweede vers van dit hoofdstuk is vanuit een zodanige visie gedaan dat er politieke uitspraken lijken te staan met aanwijzingen voor een 'Heerser' hoe hij zijn volk arbeidzaam en dom moet houden!
Vanuit de visie van Lao Zi als meditatieleraar, als verlichte leraar, luidt de vertaling geheel anders. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de Chinese karakters zoals deze voor dit hoofdstuk vrijwel identiek in de zes hier gebruikte weergaven van de DDJ van Nina Correa staan. Er volgt een weergave van een of meer traditionele vertalingen per regel en per vers en de meditatieve interpretatie. De vertaling van elk (fonetisch weergeven) karakter volgt de Engelse vertaalmogelijkheden van vooral Nina Correa zoals aangegeven bij de bovenstaande paragraaf over de Dao Deh Jing op deze site..
'Min' 民 wordt hier steeds vertaald door (als) mens i.p.v. 'volk'.
Vers 1 regel 1
不 bu4 niet, geen, niet doen(de)
上 shang4 superieur, boven, hoger niveau
賢(贤) xian2 waardevol, van waarde, deugdzaam
使 shi3 veroorzaken, laten doen/ontstaan
民 min2 mens, de mensen, volk, mensheid
不 bu4 niet, geen, niet doen(de)
爭 zheng1 argumenteren, disputeren, vechten
In de interpretatie van Bartho Kriek:
Eer niet de eerbiedwaardigen en de mensen gaan niet wedijveren
Een tweede: (Roel Houwink)
Wie niet voortdurend de deskundigen in het licht van de schijnwerpers plaatst, voorkomt dat de menigte twistziek wordt
Daartegenover stel ik als vertaling als aanwijzing van Lao Zi voor de innerlijke houding van zijn toehoorders:
“Voor jou, als mens, geldt:
Hecht geen belang aan je superieur voelen
dan wordt je er ook niet door getroebleerd”.
Vers 1 regel 2
不bu4 niet, geen, niet doen(de)
貴(贵) gui4 kostbaar, geprezen, bijzonder
難得(难得nan2de2 moeilijk verkrijgbaar, zeldzaam
之 zhi1 zijn, haar, hun
貨(货 huo4 voorwerpen, koopwaar, zaken
使 shi3 veroorzaken, laten doen/ontstaan
民min2 mens, de mensen, volk, mensheid
不bu4 niet, geen, niet doen(de)
為(为 wei2 handelen, worden, doen
盜(盗) dao4 stelen, beroven, toe eigenen (niet het begrip Dao 道)
Een traditionele hertaling: (Roel Houwink)
“Moeilijk verkrijgbare goederen niet telkens weer onder de publieke aandacht
brengen draagt ertoe bij dat roofovervallen uitblijven”
Een traditionele vertaling op basis van de DDJ van Hesshanggong (vert. Mansvelt Beck)
“Wie geen aanzien geeft aan moeilijk te verkrijgen waren
Houdt zijn volk buiten diefstal”.
Hier luidt de vertaling als advies van een meditatieleraar aan leerlingen:
“Hecht (als mens) geen waarde aan kostbare zaken,
dan voorkom je de neiging je deze toe te eigenen”.
Vers 1 regel 3
bu4 niet, geen, niet doen(de)
jian4 zien, opmerken, herkennen, aandacht geven aan
ke3 bereid zijn, overeenstemmen, toestaan
yu4 verlangen(d), gewenst, nodig (zijnde)
shi3 veroorzaken, laten doen/ontstaan
min2 mens, de mensen, volk, mensheid
bu4 niet, geen, niet doen(de)
luan4 chaos, desorganisatie
Een traditionele interpretatie: (Bartho Kriek)
“Toon niet wat begeerlijk is, en de harten
van de mensen raken niet in verwarring`
De vertaling van Mansveld Beck:
“Wie niets begeerlijks ziet,
houdt zijn hart buiten beroering”.
Deze ligt niet ver van de vertaling hier:
“Geef (als mens) geen aandacht aan begeerte en verlangen
dan voorkom je (innerlijke) onrust.”
Vers 2
De lezer zal zien dat het hier gaat om de houding van de Wijze of zijn leerlingen en niet zoals in de meeste traditionele vertalingen om aanwijzingen voor een al dan niet wijze (heerser) die de hoofden van zijn onderdanen leeg maakt, hun buiken vult, hun wil verzakt en hun 'botten' versterkt. Door de hier gehanteerde visie dat Lao Zi aanwijzingen geeft voor meditatie in plaats van richtlijnen voor een heersende Wijze, is de vertaling hier nog sterker afwijkend van de standaard vertalingen.
De Chinese karakters, vertaald vanuit het Chinees naar het Engels en vandaar naar het Nederlands luiden bij de 1e regel van dit tweede vers:
Vers 2 regel 1
是 shi4 wat van nature juist en correct is
以 yi3 voor (betreffende, omdat, door middel van)
聖人 sheng4ren2 Wijze, wijs persoon
之 zhi1 zijn, haar, hun, jouw, eigen
治 zhi4 een methode van helend (be)heersen
也 ye3 (pauze)
Traditionele vertalingen
“Om die redenen zal de Wijze door zijn bestuur” (Victor Mair)
“Regeer met wijs beleid”. (H. van Pinksteren)
Hier wordt luidt de vertaling van de eerste regels:
“De Wijze beoefent op natuurlijke wijze
een helende methode van beheersing van het Zelf
Deze vertaling – waarin dus het bestuurs- of heersersidee vervangen is door het veel eerder toepasselijke 'beheersen van het Zelf' – past ook beter bij een aantal hartenkreten van Wijzen in de Zhuangzi (H.7 I en II vert. Schipper):
“Ik vraag je: als een heilig mens orde schept, houdt hij zich dan soms bezig met uiterlijkheden? Eerst zorgen dat bij jezelf alles goed in orde is, en dan pas handelen”. “Waarom wil je dan nog mijn Hart beroeren met de ordening van de wereld?”.
治 Zhi4, helend beheersen: in alle door mij gelezen vertalingen wordt het helende karakter van deze wijze van mediterende beheersing van het zelf weggelaten, waarschijnlijk omdat dit niet past in de politieke visie van de vertaler. Dit helende karakter is juist essentieel, zowel in de betekenis van fysiek en psychologisch genezend als wel 'helend' in de zin van 'heel' worden, weer deel uitmalen van het geheel, terugkeren inde Dao.
Vers 2 regel 2
虛 xū1 leeg, leeggemaakt, niets bevattend
其 qí2 hij, zij, het, zijn, haar, hun
心 xīn1 hart, denken/voelen (En: mind)
In de vertaling van H. van Pinksteren resp. Bartho Kriek:
Leeg de harten Hun hart leegmaken
In mijn vertaling:
“Hij (De Wijze) leegt zijn 'Hart', zijn denken/voelen”
Vers 2 regel 3
實 shí2 stevig, vol, voldaan
其 qí2 hij, zij, het, zijn, haar, hun
腹 fù 4 (onder)buik, maag
In de vertaling van H. van Pinksteren resp. Bartho Kriek:
vul de buiken hun maag vullen
In mijn vertaling:
Hij versterkt (vult) de 'onderbuik' (in Zen: de hara, in Yoga de derde chakra)
Vers 2 regel 4
弱 ruò4 verzwak, verminder
其 qí2 hij, zij, het, zijn, haar, hun
志 zhì4 wil, begeerte, verlangen
In de vertaling van H. van Pinksteren resp. Bartho Kriek:
hun wil verzwakken stil de ambities
In mijn vertaling:
Hij verzwakt begeerte
Vers2 regel 5
強 qiáng2 sterk, versterkt, vastbesloten
其 qí2 hij, zij, het, zijn, haar, hun
骨 gǔ3 botten
In de vertaling van H. van Pinksteren resp. Bartho Kriek:
sterk de botten hun botten versterken
In mijn vertaling:
Hij versterkt zijn botten
Het tweede vers luidt dus in mijn visie:
“De Wijze beoefent op natuurlijke wijze
een helende methode van beheersing van het Zelf
Hij leegt zijn 'Hart', zijn denken/voelen
vult de 'onderbuik',
verzwakt begeerte
versterkt zijn botten.
Zo is dit vers een aanwijzing voor meditatie en de juiste geesteshouding. Het gaat niet om het beheersen of besturen van de mensen of het volk maar om een genezende methode van beheersing van het Zelf.
Het 'legen van het Hart' is de essentie van meditatie waarin je het denken/voelen eerst als getuige beziet en uiteindelijk leegmaakt, laat vallen.
Hij vult de 'onderbuik': bij Zen meditatie concentreer je je op je Hara, een energieknooppunt enkele centimeters onder de navel.
Lao Zi verwijst verderop in de DDJ nogmaals naar de 'buik':
“Daarom, in de beheersing van het zelf door de Wijze
Is hij voor de buik en niet voor de ogen
Zo neemt hij afstand van 'dat' en neemt 'dit'”.(H.12 van de DDJ)
Het 'verzwakken van begeerte' staat eveneens centraal in de meditatieve tradities; het is essentieel in Lao Zi's Qing Jing Jing maar ook in het Boeddhisme: “laat verlangen varen” (in het lied van Meester Tilopa).
Het 'versterken van de botten' ; dit ervaar je vanzelf bij meditatie door krachtig te 'zitten', te zitten als een rots (Zen)
Vers 3 regel 1
heng2 consistent, constant, durend, permanent
shi3 maken, doen, veroorzaken
min2 mens, de mensen, volk, mensheid
wu2zhi1 onwetend, dom, zonder kennis
wu2 zonder, geen, niets
yu4 verlangen(s), wens(en), wil, begeerte
ye3 (pauze)
In de vertaling van Kristofer Schipper luiden de eerste regels van dit vers:
“Hij (de Wijze) zorgt ervoor dat het volk nooit iets weet of iets begeert,
In mijn vertaling:
Hij zorgt er durend voor dat hij als mens zonder kennis en verlangen is.
Dit sluit aan bij Lao Zi’s Nei Riyong Jing en Qing Jing Jing waarin de thema’s het loslaten van kennis en verlangen zijn.
Vers 3 regel 2
shi3 maken, doen, veroorzaken
fu2 bijwoord, voegwoord
zhi1 weten, begrijpen, waarnemen
bú4 niet, geen, niet doen(de)
gan3 durven, wagen, op het idee komen
fú2 niet bereid, onwil
wéi2 handelen ,doen, worden
ér2 en, toch, maar
yï3 (be)eindigen, ophouden, besluiten
In de vertaling van Schipper:
En dat zij die over kennis beschikken, noch durven
noch in staat zijn te handelen
Hier geef ik de volgende vertaling van dit vers:
Door inzicht niet op het idee komen te handelen
En daar mee uit!
Vers 3 regel3
zé2 als gevolg, consequentie
wú2 zonder, geen, niets
bú4 niet, geen, niet doen(de)
治zhi4 een methode van genezend (be)heersen
In de vertaling van Schipper:
Dat is alles
Dan is er niets wat niet goed bestuurd wordt
In de vertaling hier:
Door deze van deze methode van genezende zelfbeheersing:
Er is niets wat niet gewoon, (als vanzelf) gebeurt
Het derde vers luidt dan in mijn vertaling- als aanwijzing voor de praktijk van meditatie:
Hij zorgt er durend voor dat hij als mens zonder kennis en verlangen is.
Door inzicht niet op het idee komen te handelen
En daar mee uit!
Door deze methode van genezende zelfbeheersing:
Is er niets wat niet gewoon, (als vanzelf) gebeurt!